Narcisme krijgt steeds meer aandacht. Het is een term die in de volksmond wordt gebruikt voor mensen die sterk zelfgericht zijn en nogal met zichzelf zijn ingenomen… Tegelijk is de term narcisme tegenwoordig zo ingebed in het dagelijkse taalgebruik, dat hij sterk aan zeggingskracht heeft ingeboet. Als we dieper gaan kijken wat er ten grondslag ligt aan de narcistische defensie, zullen we mogelijk tot nieuwe inzichten en andere conclusies komen. 

Mij valt op dat er nog veel onbekend is over narcisme, zeker als het de meer verborgen of versluierde vormen van narcisme betreft. Daarom ook deze (uitgebreide) blog waarin je leest over hoe je een ongezonde vorm van narcisme herkent bij de ander en in jezelf. Ook laat ik je zien hoe je jezelf hiervan kunt bevrijden, om daarmee meer in je eigen authentieke, natuurlijke stroom terecht te komen. 

De inhoud van deze blog vloeit voort uit een scriptie die ik heb geschreven voor mijn opleiding integrale coaching. Ik kom narcisme veel tegen mijn mijn coachpraktijk. Mensen die zijn opgegroeid met een narcistische ouder, zelf ook (veelal onbewust) narcistische trekken vertonen of (ook onbewust) zich aangetrokken voelen tot narcistische partner.

Inhoudsopgave

1. Wat verstaan we onder Narcisme
2. Ontstaansgeschiedenis narcisme
3. Ongezond of ziekelijk narcisme
4. Ongezond of ziekelijk narcisme herkennen
5. Jezelf bevrijden van narcisme
6. Geraadpleegde literatuur

1. Wat verstaan we onder narcisme? 

Ik heb veel boeken gelezen die zijn geschreven door slachtoffers van narcisme. Hierin mis ik vaak de distantie; de emotie is nog voelbaar en de analyse ontbeert diepgang, nuance en zelfreflectie. Andere meer wetenschappelijk onderlegde boeken zijn behulpzaam onderliggende patronen en oorzaken te herkennen maar blijven vaak weer wat hangen in rationele diagnosticering en analyse.

Als je het ziet, dan zie je het. Zo is het ook met narcisme. Dan zit het niet meer in je schaduw. Enkele kernaspecten van deze persoonlijkheidstoornis zijn:

1. Zelfverheerlijking: een overdreven gevoel van eigen belangrijkheid of superioriteit.
2. Empathiegebrek: een gebrek aan vermogen of onwil om de emoties of behoeften van anderen te herkennen en te begrijpen.
3. Manipulatie: het gebruik van anderen voor eigen gewin of plezier, vaak zonder rekening te houden met de gevolgen voor de ander.
4. Aandachtsbehoefte: een voortdurende behoefte aan bewondering en aandacht van anderen.
5. Gebrek aan Humor: een onvermogen om te lachen om zichzelf of situaties, vaak door alles te serieus te nemen.
6. Gevoeligheid voor kritiek: een extreem gevoelige reactie op kritiek of afwijzing, vaak gepaard gaande met woede of een snel gekrenkt ego.

Grosso modo geven de meeste omschrijvingen aan dat een narcist te veel van zichzelf houdt, een gebrek aan inlevingsvermogen heeft, niet in staat is kritiek te verdragen en in contact met anderen vooral bezig is zichzelf belangrijk te maken. Iemand met een narcistische aandoening vindt het ook lastig op een goede manier van zichzelf te houden, te durven zichzelf te bevragen en respectvol om te gaan met anderen. Dit alles duidt veeleer op een verstoorde eigenliefde. Weinig mensen zijn vrij van angst en onzekerheid, maar een narcist heeft het moeilijk om met die negatieve gewaarwordingen om te gaan. Hij wil ze niet, verdraagt ze niet en verdringt ze. Trots en overtuigd houdt hij zich een masker voor van superioriteit en grootsheid. Hij verblindt en wordt verblindt.Lichaamsgerichte psychotherapeute

Diana Ruthgeert – Geboeid door narcisme – mythe en masker

Een narcistische defensie beschermt ons tegen gevoelens van onzekerheid en angst en helpt ons boven de schaamtegrens te blijven. Bij narcisme is er sprake van een gebrek aan afstand ten opzichte van de zelfbeleving en is de narcistische dynamiek onbewust, terwijl zelfwaardering juist is verbonden met bewuste evaluatie van het zelf.

Psychoanalytisch therapeut en onderzoeker Frans Schalkwijk – Narcisme – elementaire deeltjes

In de zijnsgeoriënteerde betekenis wordt narcistische defensie beschreven als een defensieve laag, een soort masker, waarmee we ons ‘gezicht’ ophouden en ons optrekken boven de ondermijnende gevoelens van afhankelijkheid en de daaruit volgende kwetsbaarheid. Het is onze ‘er is niets aan de hand’-houding.

Je bent in feite heel eenzaam. Zoals Schalkwijk ook duidt:

De tragiek van narcisme zit ‘m in het gevoel dat jij de enige bent die jouw ware zelf kan zien. Je hebt om je eenzaamheid dragelijk te maken, jouw binnenwereld boven iedereen geplaatst. Als je dan toch alleen bent, dan maar aan de top. Om deze manier van relateren in stand te houden, ben je steeds op zoek naar erkenning en bewondering. Dat maakt de krenking zo pijnlijk; ze raken aan de eenzaamheid die verborgen moest blijven.

Als ik het in eigen woorden probeer te formuleren is een ongezonde vorm van narcisme (voor mij)  in de kern het onvermogen jezelf te zien en voelen in wie je werkelijk bent. Je bent onvoldoende ontmoet en gespiegeld door je ouders, en dat heeft tot gevolg gehad dat je de realiteit bent gaan vervormen. Je hebt het kwetsbare diepste zelf moeten ‘verlaten’ of het heeft geen bewuste plek gekregen. Je hebt de rest van je leven alles in het werk gesteld om te voorkomen dat je in dat kwetsbare stuk wordt gezien. Door jezelf te overschreeuwen, de ander te minachten of idealiseren en/of jezelf onzichtbaar te maken. 

Narcistische paradox

Een narcist zal alles doen om de innerlijke leegte verborgen te houden voor de buitenwereld. Door zich op te blazen of zich te richten op de ander. Authenticiteit en kwetsbaarheid zijn ver te zoeken.

Hoe kan men nu tegelijkertijd zo arrogant zijn en een laag zelfbeeld hebben? De paradox is dat onder de schijn persoonlijkheid geen diepere laag zit. Die innerlijke leegte wordt gemaskeerd door er een vals zelfbeeld tegenover te stellen en zich daarmee te verenigen. Zijn hele ontwikkeling is op die tactiek gebaseerd, ze dient zijn zelfbescherming. 

Om zich staande te houden en zijn vacuüm op te vullen heeft hij positieve reflectie van buitenaf nodig: een trofee om mee te pronken of een prooi om zich mee te voeden. Hij kan moeilijk anders dan afhankelijk blijven van iets wat jij ontleent aan andere mensen – desnoods fictieve personages -, van het werk dat hij doet, de wagen waar hij meer rijdt, het huis dat hij bewoont, de dingen die hij heeft bereikt. 

Door het, in zijn ogen, minderwaardige deel van zichzelf te miskennen zet hij zich af tegen wat hij als inferieur beschouwt bij de anderen. De tragische ironie is dat hij met zijn houding innerlijk niet wint, hoe hard hij ook probeert anderen te binden voor zijn voordeel. Om te beginnen is het opblazen geen succesvolle manier om zijn instabiele basis onschadelijk te maken. Daarenboven komt hij op termijn in botsing met mensen omdat zijn moeilijk te begrijpen gedrag vaak niet in verhouding staat tot wat er gebeurt en er daarna geen rechtzetting komt. Voor hem is dat gedrag zeer normaal, het komt voort uit die afgezworen instabiliteit. 

Soms kan bij een verlies van werk, relatie of status de innerlijke leegte wel op de voorgrond komen. Hij wordt immers met de brokken geconfronteerd. Vaak zijn er dan tegelijkertijd optredende stoornissen: depressie, angst, somberheid, verslaving of verhoogde suïcidaliteit. Die existentiële leegte kan tot een keerpunt leiden in je leven. 

De bereidheid om de duistere binnenkant te tonen kan per type narcist verschillen. In de praktijk is het veeleer de kwetsbare, verborgen narcist die zich aanmeldt voor therapie, in veel mindere mate de vanzelfsprekende. Die laatste blijft vaak bijzonder alert om zich te tonen, vanuit het principe ‘liever zelf pakken dan gepakt te worden’.Lichaamsgerichte psychotherapeute

Diana Ruthgeert – Geboeid door narcisme – mythe en masker

2. Ontstaansgeschiedenis narcisme

Het begint bij je opvoeding

Narcisme ontstaat in je vroege jeugd, omdat het heeft ontbroken aan voldoende toereikende voorwaarden voor een ‘gezonde’ ontwikkeling. 

Maar wat is een gezonde opvoeding? Lichaamsgerichte psychotherapeute Diana Ruthgeert onderscheidt vier voorwaarden voor een optimale ontwikkeling van de persoonlijkheid, waarbij ze aansluit op het gedachtegoed van Albert Pesso (2):

1. vervulling van basisbehoeften
   Basisbehoeften zijn plaats (inbedding), voeding (invulling), steun (gedragen worden), bescherming (beveiliging tegen gevaar van buiten) en begrenzing (limieten voor het gevaar van binnenuit). Door die als ouder passend in te vullen kan het kind zijn unieke potentie leven. 
2. integratie van kracht en kwetsbaarheid
   Voor een evenwichtige persoonlijkheid is het belangrijk dat er een balans is tussen onze autonome kracht (naar buiten) en verbinding of kwetsbaarheid (die open en receptief is). Genetisch heeft elke mens die twee polen in zich, net zoals een gelijkaardige polariteit terug te vinden is in elke molecule en in elk atoom.
3. ontwikkeling van bewustzijn en het sturend ik
   Bewustzijn heeft te maken met het vermogen tot zelfreflectie, waarbij je ook los komt van de identificatie met je gevoelens en gedachten (15). Kortom het besef van jezelf en van je omgeving. Een kind leert emoties begrijpen doordat ze gespiegeld en teruggegeven worden. Zo ontwikkelt zich het vermogen tot mentaliseren. Een ouder bevordert de sociale en emotionele ontwikkeling door te blijven voorzien in woorden voor zijn angsten en wensen. Dit draagt ook bij aan een veilige hechting. Het bewustzijn heeft ook een coördinerend vermogen dat overziet wat iemand denkt, voelt, beslist en doet. Met dit sturend ik leer je doelgericht keuzes maken en ontwikkel je mentale flexibiliteit en het vermogen ongewenste impulsen te controleren. 
4. de ontwikkeling van respect en de validatie van het uniek zijn
   Als ouders het mogelijk maken dat het kind zich veilig kan hechten, geven ze het meteen respect en kan respect als basisattitude verinnerlijkt worden. Hoe groot de fundamentele verschillen ook zijn, de ander wordt goed gezien en goed bevonden. Respect heeft twee pijlers: het bieden van veiligheid en tolereren van afstand. Uit een respectvolle bejegening en het socialiseren van het kind ontstaat gevoelens van verbondenheid, mededogen en bescheidenheid. Die houding vertaalt zich in een ontwikkeling van een gezonde eigenwaarde. Het kind is dan uitgerust om respect als universeel  menselijke waarde te integreren in zijn persoonlijkheid.

Om kunnen gaan met ambivalentie

Schalkwijk onderscheidt drie belangrijke thema’s die narcisme kunnen ‘voeden’ (1):

1. Het samen-sterk narcisme
   Samen sterk (in eerste instantie met je ouders) voedt de zelfwaardering maar krijgt ongezonde trekken wanneer de wederzijdse idealisering nodig is om de kwetsbaarheid te maskeren. Schalkwijk geeft een treffend voorbeeld van een cliënt die bij de eerste ontmoeting zegt: “Ik heb u Gegoogeld en zag dat u regelmatig publiceert. Ik dacht, misschien ben ik wel een interessante cliënt voor u en kunt u achteraf een artikel over mij schrijven”. 
2. Het-bewonderd-willen-worden-narcisme
   Het bewonderd worden draagt bij aan zelfwaardering, zelfs al gebeurt het in je fantasie. Het onvermijdelijk uitblijven daarvan tast de zelfwaardering slechts tijdelijk en lichtjes aan. Het wordt ongezond als ze als waar wordt beleefd. Dan leidt een gebrek aan erkenning van talenten of bijzonderheden tot een gekrenkt gevoel dat samengaat met een flinke woede jegens die ander of jegens jezelf. Oftewel de pijl naar buiten of binnen in het windrichtingenmodel van Marinet Ritz (5). 
3. Het-de-ander-bewonderen-narcisme
   De behoefte om te kunnen bewonderen voedt ook de zelfwaardering. Deze krijgt ongezonde trekken als iemand eenzijdig en overmatig wordt geïdealiseerd enerzijds of geminacht anderzijds en er weinig voor nodig is om helemaal om te slaan. 

Ongezond of ziekelijk narcisme ontstaat dus als de ontwikkeling vastloopt, omdat de peuter de ambivalentie niet kan verdragen. Die stagnatie uit zich in twee fenomenen:

1. het verlangen verdwijnt, dat niet zonder afhankelijkheid van de ander bevredigt kan worden
2. de ander wordt niet meer als een liefdevolle, welwillende verinnerlijkt.

Of zoals Freud schetst: 

“Wie te veel gericht is op de eigen innerlijke wereld, is meestal te weinig gericht op de innerlijke wereld van de ander”.

Dit onvermogen om te kunnen gaan met ambivalentie speelt ook steeds meer in onze steeds meer geïndividualiseerde en gepolariseerde Facebook. Immers, we leven in een wereld waarin een ieder zijn eigen realiteit creëert en we steeds minder in staat lijken de verschillen te integreren. Het voert te ver om in deze paper hier dieper op in te gaan, maar belangrijk is te beseffen dat narcisme ook steeds dieper geworteld raakt in onze cultuur en samenleving.

Emotioneel afwezige ouder(s)

Gezonde opvoeding bevat twee belangrijke componenten: warmte en begrenzing. Ontmoet worden en goede spiegeling zijn dus cruciaal (1). Ruthgeerts (2): 

“De aangeboren drang om te realiseren wat potentieel aanwezig is, beweegt een mens in het leven. Dat ontwikkelproces verloopt niet in isolement, maar fundamenteel in interactie met de omgeving.”

Het vinden van een juiste balans is het meest essentiële aandachtspunt aldus Ruthgeerts. Cruciale vraag is: wat heeft mijn kind nodig om te groeien? (en niet: wat heeft mijn kind graag?). 

Bij mensen met een narcistische defensie heeft het vaak aan ontbroken aan warmte en begrenzing. Je ouders en zeker je moeder spelen hier een belangrijke rol in. Schalkwijk: “De interactie met  je moeder  moet wel bevredigend zijn, anders loont het niet de moeite om ‘in te leveren’ op jezelf”. Schalkwijk refereert hierbij ook aan Kohut met zijn autoritatieve ontwikkelingspsychologie (1):

“Voor een goede ontwikkeling is het noodzakelijk dat ouders hun kind ‘goed genoeg’ aanvoelen en diens verlangens onderkennen, die deels bevredigen en deels (onvermijdelijk) frustreren. Als dat goed gebeurt, verinnerlijkt het kind de rest van zijn leven als het ware innerlijke gesprekken met hen voeren. Die anderen worden dan een deel van zijn zelfbeeld, en ze kunnen een troostend gevoel oproepen.”Wanneer sprake is van een kind met neiging tot narcisme heeft het juist méér sturing nodig en vooral niet minder. Maar er kan ook sprake zijn van teveel sturing bij een autoritaire opvoeding. Kortom, ook hier gaat het om afgestemd te zijn en je in te leven in de ander. 

Narcistische ouder(s)

Iedereen die bekend is met familieopstellingen weet hoe vaak je generaties lang patronen en gewoontes doorgeeft aan volgende generatie. Dat is logisch, (jonge) kinderen zijn immers totaal afhankelijk en overgeleverd aan hun ouder(s). Naast emotionele afwezigheid speelt narcisme bij een of beide ouders dan ook vaak een rol. 

Ruthgeerts (2): 

“Bij een psychologische geboorte is een ouder nodig die het onderscheid maakt tussen de eigen behoeften en die van het kind, een ouder die de eigen beleving los kan zien van de realiteit, een ouder die in staat is fijngevoelig te reageren op de uitgezonden signalen. Voor narcistische ouders is dit moeilijk. Ze zie de wereld niet door de ogen van hun kind. De impact van een narcistische ouder op het kind is dan ook groot. Denk aan:

• afwijzing van affectie van kind naar ouder
• dwingend gedrag van ouder
• mogelijk misbruik
• geen ruimte voor gevoel uiten 
• geen ruimte voor kritiek of andere mening uiten
• geen ruimte voor afwijkend gedrag.”

De gevolgens laten zicht raden: elke poging tot ontwikkeling van een authentiek zelf of congruent zelfbeeld wordt de kop in gedrukt. Vaak is loyaliteit ten koste gegaan van de eigen ontwikkeling. Er is weinig ruimte voor gevoelens en kwetsbaarheid en het kind gaat zichzelf ook opblazen of zichzelf kleiner maken. Deze emotionele verwaarlozing kan leiden tot allerlei psychische en fysieke klachten, zoals perfectionisme, faalangst, depressie, stress, relatieproblemen, prestatiedrang. Iemand voelt zich diep van binnen niet waardevol en wijst liefde en nabijheid af. 

Ruthgeerts (2):

“Een narcistische ouder is geneigd om een affectieve liefdesbetuiging van zijn kind te wantrouwen en de affectie keer op keer af te wijzen. Het eigenbelang van de narcist staat voorop en krijgt iets dwingends. Vaak spelen er ook andere psychische problemen met mogelijk misbruik tot gevolg. Meer dan eens zie je dat het kind moet realiseren wat de ouder niet kon waarmaken. In een narcistisch gezin is het moeilijk tot onmogelijk om een gevoel te uiten dat de ouder van slag zou kunnen brengen. Dat geldt evenzeer voor kritiek, een verschillende mening of afwijkend gedrag. Sommige kinderen groeien op in een klimaat van chaos en woede-uitbarstingen, gevolgd door ontkenning in het ene moment en goedgemaakt met uitbarstingen van misplaatste affectie het andere moment.”

3. Ongezond of ziekelijk narcisme

Uiterlijke kenmerken

Narcisme is niet per definitie ongezond. Wanneer spreken we van een narcistische persoonlijkheidsstoornis? Volgens het diagnostisch handboek (DSM-IV) heeft iemand een narcistische persoonlijkheidsstoornis als er sprake is van (13):

• een duurzaam patroon van innerlijke beleving en gedragswijzen die iemand in conflict doet brengen met verwachtingen van de buitenwereld. Dit uit zich op de volgende wijze: de manier waarop iemand zichzelf en anderen interpreteert, emotionele reacties, interactie met anderen en impulsbeheersing.
• onbuigzaamheid, inflexibiliteit en onvermogend om eigen gedrag aan te passen.
• een persoonlijkheidsprobleem dat vroeg in het leven is ontstaan en sindsdien vrijwel onveranderd is gebleven.
• een persoonlijkheid die iemand zelf als belemmerend ervaart in het succes op school, werk of in relaties
• een gedragsprobleem van lange duur dat niet wordt veroorzaakt door een andere chronische of recidiverende psychiatrische stoornis, een medische afwijking of middelengebruik.

De DSM beschrijving is vooral gericht op het uiterlijke compenserende gedrag van de patiënt en gaat grotendeels voorbij aan de veel voorkomende meer verborgen vormen van narcisme. 

Daarmee wordt voorbijgegaan aan de gelaagdheid van narcisme (1)(2). Voor het herkennen van subtielere vormen van narcisme is het daarom behulpzaam verschillende verschijningsvormen van narcisme te onderscheiden. Mengvormen van narcisme komen ook veel voor. Zoals Schalkwijk stelt: “Vreemd eigenlijk dat dit niet al veel eerder breed is opgemerkt en geaccepteerd.” 

Maskers voor afleiding en effect

In schematherapie wordt wel een relatie gelegd met meer onderliggende oorzaken en symptomen. Omdat patiënten met narcisme overcompensatie en vermijding als coping-stijl hebben, zijn zij zich echter het grootste deel van de tijd nauwelijks van hun schema’s bewust. Je zou deze typeringen ook kunnen zien als maskers. 

Maskers zijn functioneel en dienend zolang er sprake is van voldoende congruentie tussen de buitenkant en de diepere laag (1). Bij een narcist is het echter een hulpmiddel om zich in te kapselen: de buitenste laag overtrekt zijn innerlijke staat aan het oog van de buitenwereld. Ze zijn dan bedoeld voor afleiding en effect.

De schemamodi bij narcisme is meestal (4):

• het eenzame, afgewezen of genegeerd kind
• de zelfverheerlijker, concurrent of criticus
• de afstandelijke vertrooster, sensatiezoeker of speculant.

Emotioneel tekort, tekortschieten en veeleisendheid zijn de belangrijkste schema’s bij patiënten met narcisme, maar er zijn dikwijls nog andere:

• wantrouwen/misbruik
• sociaal isolement/vervreemding
• mislukken
• onvoldoende zelfcontrole/zelfdiscipline
• onderwerping
• goedkeuring/erkenning zoeken 
• strenge normen/overkritisch zijn 
• bestraffendheid.

Terugkerende patronen en specifiek gedrag

Voor een goede diagnose van narcisme is het van belang een meer dieperliggend begrip te hebben van wat aan de orde kan zijn. Schalkwijk (1) onderscheidt drie samenhangende kenmerken die dusdanig sterk aanwezig moeten zijn dat ze leiden tot een ernstige belemmering voor een gezond psychisch functioneren:

1. Tekortschietende regulatie van het zelfgevoel
   Er is dan sprake van overmatige, onrealistische idealisatie of minachting. Deze is zwart-wit en grijstinten ontbreken. Het kan ook schommelen tussen beide extremen waardoor je schiet van jezelf idealiseren naar jezelf minachten. Een narcist is zich hier niet bewust van. Want in dat geval dreigt hij namelijk in contact te komen met zijn kwetsbaarheden, en dat moet natuurlijk worden voorkomen. 
2. Tekortschietende emotieregulatie
   Er is in dit geval sprake van sterke emotiewisselingen (bijvoorbeeld narcistische razernij oftewel kort lontje) die leiden tot verandering van het onderliggende zelfgevoel. Vaak is er ook sprake van een sterk pantser tegen schaamte en legt een narcist alles buiten zichzelf.
3. Interpersoonlijke problemen 
   Een narcist loopt onvermijdelijk aan tegen relationele problemen. Bijvoorbeeld omdat hij voortdurend anderen nodig heeft om het zelfgevoel te stutten. Een narcist zal relationele problemen toeschrijven aan de omstandigheden in plaats van aan een innerlijk conflict. En onbewust probeert de narcist genoegdoening te krijgen voor wat hij of zij vroeger niet heeft gehad. Narcisme gaat vaak samen met een onveilige, vermijdende hechtingsstijl, dit geldt niet andersom: (niet iedereen met dit patroon is narcist). 

Bij ongezond of ziekelijk narcisme treden patronen en specifiek gedrag altijd op. 

Gevoelslaag en onderstroom

Je herkent narcisme vaak niet zomaar, zeker niet in neutrale levensomstandigheden. De omgeving ziet het niet, partners zien het te laat, hulpverleners signaleren het niet, aldus veel literatuur. Veel mensen in therapie met narcisme hadden als kind al een bepaald talent: ze waren slim, mooi, sportief of kunstzinnig. En ze hebben hun hele leven een narcistisch toneelspel geoefend en zijn daar vaak heel bedreven in, anders was de narcist allang ontmaskerd. 

Sleutel is om niet alleen rationeel, maar ook meer vanuit de gevoelslaag en onderstroom te kijken naar het gedrag van iemand. De verstoorde balans tussen denken, handelen en voelen uit zich namelijk in de eerste plaats op het vlak van empathie en intimiteit, aldus Ruthgeerts.

Om door de façade heen te prikken moet je als coach of therapeut goed in contact staan met je voelen, waarschijnlijk ook een reden waarom hier vaak vaak in meer cognitieve omgang en therapeutische benaderingen niet doorheen geprikt wordt.

Een eerste indicatie voor ongezonde vormen van narcisme is het gedrag in interactie met anderen. Des te intiemer of intenser de relatie, des te groter de kans dat ongezonde vormen van narcisme zich gaan manifesteren. Daarnaast heeft de verstoring ook gevolgen voor het hanteren van emoties en op de werking van het geweten. Zo wordt narcisme zichtbaarder bij overmatige stress of vermeende bedreiging. In een langdurige meer intieme relatie komt de problematiek onvermijdelijk aan het licht, tenminste als de ander hier wakker op is en zich ervan bewust is dat het niet alleen aan zichzelf ligt. 

Onderscheid met andere persoonlijkheidsstoornissen

Belangrijk op te merken dat het ontbreken van specifieke voorwaarden voor een gezonde opvoeding niet altijd tot een narcistische defensie hoeft te leiden. Zo kan bijvoorbeeld onveilige hechting ook leiden tot DSM-IV persoonlijkheidsstoornissen zoals borderline en schizoïde persoonlijksheidsstoornissen. 

Narcisme onderscheidt zich onder meer van het schizofreniespectrum doordat er bij de laatste sprake is van onverschilligheid en afstandelijkheid. Bij een paranoïde persoonlijkheidsstoornis is iemand sterk achterdochtig. Zij ervaren zichzelf als object van vijandigheid. (13) 

Bij borderline is sprake van egozwakte met als gevolg vervloeiing van de egogrenzen, overheersing van primitieve afweer formaties, gebrek aan angst toleranties, verminderde impulscontrole en een beschadigd vermogen tot sublimeren. Het separatie-individualisatieproces is niet goed doorlopen en je zoekt in de buitenwereld dat wat in de binnenwereld ontbreekt aan goede objecten die holding bieden. Iemand heeft niet geleerd goed het onderscheid te maken tussen wie ik en de ander is (14). Vaak heeft iemand last overspoeling. Iemand met lichte  borderline stoornissen wordt boos, huilt veel of lijdt aan verslavingen.  

Ook mensen met een narcistische defensie leiden vaak aan een minderwaardigheidsgevoel (14). Ze hebben echter een sterkere ego dan mensen met borderline en ontwikkelen een spiegelende of idealiserende vorm van overdracht. Ze creëren een mooie buitenkant en zijn van binnen leeg. Een narcist heeft meer manifestatiekracht dan mensen met borderline.

4. Ongezond of ziekelijk narcisme herkennen

Openlijk en verborgen narcisme

De narcistische defensie heeft ook subtielere uitingsvormen die veel moeilijker te herkennen zijn. Denk daarbij aan gedrag als: iemand die zichzelf opoffert of iemand die zichzelf wegcijfert of een betweter. Hierbij geldt ook weer: niet elke betweten of persoon die zichzelf opoffert is een narcist. Ruthgeerts (2) spreekt van verborgen narcisme (naast open narcisme). Ook Schalkwijk (1) breekt een lans voor het onderkennen van meer verborgen vormen van narcisme. Hij noemt het ‘vanzelfsprekend en waakzaam narcisme’. Anderen hebben het weer over dikhuidige (arrogante) en dun huidige (hypergevoelige) types, of arrogante en sensitieve types. 

Los van de naam, bij deze versluierde variant richt de persoon zich in zijn fantasieën of in de realiteit sterk op de ander. Hij/zij is sterk gericht op het invoelen van de behoeften en verlangens van de ander, of vult ze aan en bevredigt deze vervolgens voor die ander. Het impliciete doel is om gezien en geliefd te worden door de ander via deze strategie. Diegene valt minder op, vertoont geen extravagant gedrag, is meer in zichzelf gekeerd en vermijdt contacten. Hij is zeer gevoelig voor de mening van anderen en voelt meestal feilloos aan waar zijn ‘naasten’ behoefte aan hebben. Tevens voelt hij zich afwijkend van anderen, heimelijk verlangend naar uniek of bijzonder te zijn. Hij ziet zichzelf graag als redder en is daarmee belangrijk.

De Amerikaanse psychoanalyticus Glen Gabbard heeft een overzichtelijk lijstje gemaakt van beide vormen van narcisme. De beide vormen lopen overigens vaak in elkaar over. 

Narcisme kan zich ook presenteren met een gevoel van minderwaardigheid, eenzaamheid en machteloosheid. Introvertheid, kwetsbaarheid en over sensitiviteit zijn dan een dekmantel voor de verborgen kant van narcisme. Symptomen die overigens vaak toegeschreven worden aan borderline.

Vier vormen van narcisme

Schalkwijk maakt in zijn recentste boek (1) nog een nader onderscheid dan die van openlijk of vanzelfsprekend en verborgen of waakzaam narcisme. Vanzelfsprekend en waakzaam narcisme worden namelijk óf openlijk geuit óf verborgen gehouden, zoals geïllustreerd in dit schema van Schalkwijk. 

Dat geldt ook voor waakzaam narcisme. Er zijn dus vier vormen van narcisme:

1. vanzelfsprekend openlijk narcisme
2. vanzelfsprekend bedekt (verborgen) narcisme
3. waakzaam openlijk narcisme
4. waakzaam bedekt (verborgen) narcisme. 

Het beeld is overigens niet zwart-wit, je kunt meerdere vormen van narcisme met je meedragen die je afhankelijk van de context leeft. De naam die ik aan de vier rollen geef is: de schaamteloze narcist, de betweter, de opofferer en de zichzelf wegcijferaar: 

1. De schaamteloze (vanzelfsprekend openlijk narcisme)

Het stereotype beeld van een narcist is Trump. Iemand die zichzelf opblaast, neerkijkt op iedereen, nooit aan zichzelf twijfelt en die geen enkele moeite doet zijn narcisme te verbergen. Het huidige classificatiesysteem (DSM V) sluit goed aan bij dit stereotype beeld. 

2. De betweter (vanzelfsprekend bedekt narcisme)

In openlijke vorm van vanzelfsprekend narcisme zal iemand zijn grootheidsfantasieën of zelfbeeld uiten naar anderen. Iemand acht zichzelf beter dan andere mensen,  heeft enorme behoefte aan bewondering en een gebrek aan empathie en inlevingsvermogen (6). Bij de bedekte vorm houdt iemand zijn mening veel meer voor zich, maar vindt iemand van zichzelf wel dat hij het allemaal beter weet of dat de wereld om hem of haar draait. 

3. De opofferer (waakzaam openlijk narcisme)

Bij waakzaam narcisme zal iemand in de openlijke vorm bijvoorbeeld zijn negatieve zelfbeeld etaleren en anderen uitnodigen deze te ontkrachten. Iemand haalt zichzelf dan omlaag en nodigt de ander uit dit te ontkrachten: “Gaan jullie maar drinken, dan ben ik wel de Bob vanavond. Jullie weten immers dat als ik iets drink altijd mijn mindere leuke kanten naar voren komen.”. 

Bij waakzaam openlijk narcist is er vaak sprake van drama en/of op een wat indirecte wijze trekken van aandacht. Iemand wijst zichzelf af (pijl naar binnen) en wil tegelijk dat anderen zijn of haar ‘grootsheid’ zien. Wat ben ik toch goed bezig. Er kan ook sprake zijn van veel negatieve energie in de onderstroom en/of een soort zuigende energie. 

4. De wegcijferaar (waakzaam bedekt narcisme)

Een andere variant is nog lastiger te herkennen als een vorm van narcisme: de waakzaam bedekte narcist. Bij de bedekte vorm zal iemand zichzelf wegcijferen. Een bekend boek hierover is Het drama van het begaafde kind van Alice Miller (9). Zij beschrijft hoe iemand soms zo gericht kan zijn op het volbrengen van taken en het verantwoordelijkheid nemen voor een ander, dat ze het contact met hun ware zelf kwijt geraakt zijn of nog nooit hebben ervaren. 

Piekeren meer dan goed voor hen is, de spontane lach is verdwenen. Het is gevaarlijk niet te weten wie jezelf bent wanneer je een relatie wilt aangaan: hoe moet je reageren wanneer het intiemer wordt, wie ben je immers zelf. De angst om overspoeld te raken door de ander is immers bij hen die bang zijn van binnen leeg te zijn. Het is ook moeilijk om rustig alleen te zijn, want de kunst van het alleen zijn wordt alleen verstaan door hen die in zichzelf geankerd zijn. Depressieve grondstemmingen beginnen zich aan te dienen omdat allerlei emoties onderdrukt worden. 

In hun rijke karakterstructuur komen zulke fijne gevoel nuances en gedachten op dat ze door een ouder niet herkend werden en dus niet beantwoord. Een kind gaat dan snel denken dat deze eigen gevoelens geen bestaansrecht hebben, vreemd zijn of stom of belastend. 

Waakzaam narcisme gaat vaak gepaard met burn-out verschijnselen. De onderliggende kwetsuren worden vaak geuit in een sociaal zeer gewaardeerde vorm (bijv. hulpverlener) en worden daarom niet herkend (7).

Combinatie van symptomen die duiden op narcisme

In tegenstelling tot de schaamteloze narcist is de betweter, de opofferer of de zichzelf wegcijferaar veel lastiger te herkennen. Bij mij doet de combinatie van de meeste van de volgende symptomen het vermoeden rijzen dat ongezond narcisme aan de orde kan zijn. Ik heb daarbij zelf een categorisering ontwikkeld die een oplopende mate van respectloosheid laat zien. Iemand in een hogere categorie vertoont ook de symptomen uit de lagere categorie. 

Drie disclaimers:

1. Velen herkennen zich wel in bovenstaande patronen. Dat hoort bij het mens zijn. Bij ongezond of ziekelijk narcisme is echter sprake van een combinatie van de meeste van de genoemde patronen en een zich telkens herhalend of structureel patroon. Of zoals Schalkwijk stelt: een patroon gaat altijd op.
2. Ik pretendeer bij de opsomming niet volledig te zijn, maar dit zijn wel de kenmerken die ik vaak tegenkom in de literatuur en herken vanuit mijn eigen ervaringen. Ik heb getracht weg te blijven van de vele wat meer ‘platte’ of oppervlakkige lijstjes die op internet en in boeken zijn te vinden en/of een karikatuur maken van narcisme en voorbijgaan aan de subtielere vormen van narcisme. 
3. Om goed te kunnen beoordelen of iemand lijdt aan een narcistische persoonlijkheidsstoornis moet je altijd ook dieper kijken naar onderliggende oorzaken en patronen en zijn biografie. 

Categorie I: empathische leegte

• Niet afgestemd zijn 
  Bij een narcist ontbreekt het aan inlevingsvermogen door gebrek aan gevoelde empathie. Je ervaart vaak dat er tegen je wordt gesproken, niet mét je. Het is of iemand alleen in z’n hoofd zit, niet voelbaar is en geen contact kan maken met zijn innerlijke gevoelswereld. Het gevoelsleven is als het ware niet lichamelijk verankerd. 
• Cognitief empathisch
  Een narcist kan heel empathisch overkomen maar is dat alleen op cognitief niveau, vanuit het hoofd. Hij weet dan accuraat gedachtes, gevoelens en ervaringen in de ander te identificeren en begrijpen. Dit met de bedoeling om het gedrag van de andere beter te kunnen voorspellen. 
• Ontbreken van spontaniteit en (zelf)relativering
  Narcisme in z’n gezonde vorm heeft een tijdelijk karakter en kent een (zelf)relativering. Narcisme kenmerkt zich door een gebrek aan flexibiliteit, creativiteit, zelfspot, lichtheid, humor en relativering. Alles op persoonlijk vlak wordt serieus genomen en heeft een alles-of-niets of zwart-wit karakter. Met veel controle en alertheid weet hij te  voorkomen dat onzekerheid en angst zichtbaar wordt en weet boven de schaamtegrens te blijven. 

Categorie II: afstand houden

• Alles buiten zichzelf leggen
  De hele persoonlijkheidsstructuur is bij ongezond narcisme (onbewust) gericht op het niet kwetsbaar hoeven zijn, om zo te voorkomen dat een onderliggend minderwaardigheidsgevoel zichtbaar wordt. Dat leidt tot de volgende dominante afweermechanismen: ontkenning, rationalisatie, vermijding, projectie en externalisatie. Als er sprake is van kwetsbaarheid is het hoogstens van de buitenkant of gespeeld. De narcist lijkt emotioneel geblokkeerd. Twijfel of onzekerheid en oprecht en doorvoeld sorry zeggen is (uiteraard) geen optie. 
• Weinig of geen verdiepende relaties
  In persoonlijk contact wreekt zich dat wederzijdse interactie niet gewenst is. Dit is immers potentieel bedreigend. Relaties hebben een instrumenteel karakter en hebben tot doel bij te dragen aan bijvoorbeeld bewondering of waardering. Vaak doet iemand het alleen en heeft een narcist moeite om (langdurige) verdiepende relaties aan te gaan. In feite zit de narcist in een sociaal isolement met een gebrek aan betekenisvolle relaties. Dat kan leiden tot terugkerende gevoelens van eenzaamheid. 
• Plotseling verbroken relaties
  Een narcist kan de neiging hebben een relatie in eerste instantie te idealiseren. Deze ongelijkwaardigheid kan na verloop van tijd plots omslaan naar de andere kant, waarbij de ander geen goed meer kan doen. Een narcist kent dan ook vaak een patroon van plotseling verbroken relaties. 
• Onverwachte buitenproportionele woede
  Als je een narcist langer kent en dichterbij komt is het haast onvermijdelijk dat er situaties ontstaan waarbij de narcist controle kwijtraakt. Hij wordt geraakt in zijn eenzaamheid die verborgen moest blijven en gaat in verzet. Deze narcistische krenking is heel pijnlijk. Om een minderwaardigheidsgevoel te voorkomen kan de narcist niet anders dan een pijl naar buiten richten zoals beschreven in het windrichtingenmodel met afweerpatronen van Marinet Ritz. De ander krijgt dan totaal onverwacht een buitenproportionele woede uitval over zich heen. Vaak gebeurt dit buiten het zicht van anderen en blijft een authentieke rechtzetting (uiteraard) uit. 

Categorie III: manipulatie

• Bovenpositie
  Veel vriendelijke, intelligente narcisten hebben een façade opgebouwd die zelfvertrouwen uitstraalt, makkelijk en onderhoudend praat en charmant kan overkomen. Daarachter zit echter iemand die naar mensen in zijn directe omgeving arrogant, controlerend, manipulerend en neerbuigend handelt en ze ‘kleiner’ maakt om zichzelf beter te voelen. Ook kan er sprake zijn van achterdocht, afgunst of jaloezie, met name op het succes van anderen. 
• Gaslightning
  Al gauw is er in een intensievere privé of werk relatie met een narcist ook sprake van allerlei (vaak subtiele) vormen van manipulatie waarbij de ander sterk aan zichzelf gaat twijfelen. Dit wordt mede in de hand gewerkt door het gebrek aan twijfel en zelfreflectie bij de narcist. Dit noemen ze ook wel het Gaslighting effect. Dit is een subtiele vorm van manipulatie die overigens in veel relaties voorkomt (wat dus niet hoeft te betekenen dat je dan narcist bent). Iemand die hier veel over heeft geschreven is Robin Stern (8). 

Categorie IV: wolf in schaapskleren

• Zuigende energie
  Het tekort aan wederkerigheid en inperking van de vrijheid van de ander kan na verloop van tijd ook het gevoel geven van leeggezogen worden. Het gaat in een gesprek alleen over hem zelf óf alleen over jou. Er zit niets tussenin. Door gebrek aan respect ligt grensoverschrijdend gedrag of kwetsen van de ander op de loer. Die zuigende energie kan dan zelfs vampierachtige vormen aannemen. 
• De ander gijzelen
  Narcisme kan door het gebrek aan respect schrijnende vormen aannemen. Veel auteurs die schrijven over narcisme (vaak zelf slachtoffers) gaan hier uitgebreid op in. Iemand wordt bijvoorbeeld in een relatie gegijzeld, gebrainwashed en/of misbruikt door een narcist. Naar de buitenwereld toe lijkt er niks aan de hand omdat de narcist zich dan ‘normaal’ lijkt te gedragen. Ontsnappen is lastig omdat er vaak sprake is van een afhankelijkheidsrelatie waarbij bijvoorbeeld kinderen in het spel zijn of je dreigt zonder werk (en daarmee inkomen) te komen zitten. 

5. Jezelf bevrijden van narcisme

De weg naar heling en authenticiteit

Bewustzijnsontwikkeling bied je de mogelijkheid om je hardnekkigste patronen te doorbreken, je diepste wonden te helen en je grootste schaduwen te gaan zien. Door te zien en te voelen hoe je uit contact gaat met jezelf, ben je in staat je ondermijnende patronen te doorbreken. Je krijgt zo meer regie over jezelf en je komt meer in contact met de realiteit, in het nu, en met je authentieke zelf. Vanuit deze verbinding met jezelf kom je ook ook meer in verbinding met de ander. 

Waarom is het toch zo lastig om jezelf te bevrijden van je narcisme of andere hardnekkige persoonlijkheidsstoornissen, om vrij te worden? Omdat het vaak diep verankerd zit in je persoonlijkheid. Bij narcisme is – net zoals bij de meeste persoonlijkheidsstoornissen- de weg naar heling het ‘naar binnengaan’ en het met jezelf aangaan. Dat heeft tijd, veiligheid, spiegeling, liefde en practice nodig.

Ik kom tot de volgende (soms parallelle) stappen om jezelf te bevrijden van narcisme, in jezelf of in je relatie(s). Iedereen heeft hierin zijn eigen unieke reis te maken. De stappen zijn trouwens ook van toepassing op veel andere dieperliggende persoonlijke issues.

1. Van je voetstuk vallen en vastlopen

Er is vaak veel voor nodig om je eigen zelfbeeld los te laten en je eigen schaduw aan te kijken. Alles beter dan door het ijs zakken en je eigen diepe, onderliggende pijn te voelen. Je gaat de diepere confrontatie met jezelf pas aan als je echt niet meer anders kunt. Vaak is de aanleiding voor iemand een compleet vastlopen, bijvoorbeeld in een stevige relatie-, werk- of midlife crises. Escapen uit de realiteit kan dan niet meer. Als de narcistische defensie scheuren vertoont ga je je eigen vicieuze cirkel doorzien en wil je deze doorbreken. Je realiseert je dan dat je ‘failliet’ oftewel onbewust onbekwaam bent en je er niet alleen meer uitkomt. Het probleem ligt niet bij anderen maar jezelf… Ga zien hoe je binnenwereld projecteert op anderen, om zo diepere, onderliggende pijn niet te hoeven voelen. Realiseer je: anderen proberen te veranderen heeft geen zin. Het begint bij mezelf.

2. Het zelf maar niet alleen doen

Als je er niet meer uitkomt en geen genoegen neemt met je leven dat je nu leidt, rest niets anders hulp inroepen. Voor een omslag heb je een ander nodig, iemand die je liefdevol spiegelt. Iemand die je de veiligheid biedt, goed in verbinding met je staat en je precies aanreikt wat jij nodig hebt om een nieuwe realiteit binnen te laten. Vaak is dat het kantelpunt.

De kans dat een openlijke narcist zo’n stap zet is overigens klein, die zal het probleem nooit bij zichzelf zoeken. Een verborgen narcist (of slachtoffer van een narcist) zal eerder geneigd zijn hulp in te roepen. Je zet vaak pas een stap als je verlangen naar beklijvende en verdiepende relaties groter is dan je angst. Besef daarbij dat je je bewustzijn alleen beetje bij beetje kunt vergroten. Elke stap is er één. Zoek iemand of een plek op die jou vertrouwen geeft.

Kies voor ondersteunende en voedende privé of werkrelaties waarin kwetsbaarheid geen vies woord is en laat mensen en omgevingen die je narcistische defensie voeden of in stand houden steeds meer links liggen. Ga het aan met een coach of in een training of sluit je aan bij een intervisiegroep. Nog een stap verder is het voor een of twee jaar gaan wonen in de community voor bewustzijn zoals bijvoorbeeld tot enkele jaren geleden in Venwoude mogelijk was. Je leert dan heel veel door de interactie en te reflecteren hierop. En vermijdt meer cognitieve insteken. Die helpen je wel meer begrijpen wat er gebeurt, maar vaak helpt het niet echt patronen te doorbreken. Je leert dan alsnog wat er vroeger als kind zo aan heeft ontbroken. Zoals Ruthgeerts het formuleert (2):

“Het beste tegengif voor een narcistische verslaving bij een kind is de vaardigheid van de ouder om zichzelf kwetsbaar te tonen én blijk te geven van vertrouwen om dit met je kind te delen. Verder helpt een coachende stijl van opvoeden waarbij je bijvoorbeeld het kind aangeeft hoe het beter kan of helpt het anders aan te pakken. Je geeft informatie en biedt ruimte om over gevoelens te praten. Ook helpt het sociaal bewustzijn te promoten. Dat biedt een tegengewicht voor eigenbelang.”

3. Uit je hoofd, naar binnen, je lijf in om je bewustzijn op te rekken

Je mind zit altijd in het verleden of de toekomst, en projecteert en filtert als een gek. Je hoofd is dus niet te vertrouwen. En vanuit een meer cognitieve benadering blijven structurele veranderingen meestal uit. Hoogstens ga je dingen beter snappen. Om patronen te doorbreken moet je naar binnen, je lijf in, om meer te gaan voelen en de realiteit in het nu te ervaren. Pas dan verandert er echt wat.

Bijna dagelijks mediteren is enorm effectief om minder reactief te worden en meer aanwezig te zijn, in het nu. Dat is een voorwaarde om je narcistische defensie te kunnen ontmantelen. Zit je helemaal in je hoofd en heb je weinig lichaamsbewustzijn? Ga dan lichaamsgericht aan de slag met Yin Yoga, Zhineng Qigong, haptonomie, massage of kinesiologie. Of de Rebalancing school voor lichaamswerk en bewustzijn. Dat helpt je meer in je lijf komen. Ook vormen van verstilling zoals meditatie, mindfulness en systeem/familieopstellingen helpen minder reactief te worden en meer bewust te gaan voelen. Of ervaar het Hollow Bones Mondo Zen Koan proces.

4. Durven te doen en op je bek te gaan en te leren van je fouten

Je leert veel door te doen en fouten te maken, net zoals een kind. In onze volwassenheid neemt ons leervermogen enorm af omdat het ego de status quo bewaakt. Het houdt graag controle en (durft) geen fouten te maken. Nu zeggen ze wel dat je aantrekt wat je nog te leren hebt. Dat je die dingen blijft tegenkomen zolang je niet diep genoeg gaat in wat je te leren hebt. Zo trek je als je met narcisme te maken hebt gehad in je jeugd vanuit je blinde vlekken vaak onbewust ook mensen aan met een narcistische defensie. Mensen die veilig en vertrouwd aanvoelden omdat ze net zoals jezelf niet in staat zijn om écht en authentiek kwetsbaar te zijn. Juist die momenten van een botsing of onverwachte breuk blijken vanuit bewustzijnsperspectief de ‘perfecte’ leermomenten te bieden omdat het beschermende pantser dan niet meer functioneert. Achteraf een blessing in disquise… 

De kunst daarbij is de diepere learning te maken in plaats van de schuld buiten jezelf te leggen of het op te geven (want anders blijf je hangen in dezelfde vicieuze cirkel). Hiervoor is het belangrijk om contact te maken met de diepere emoties zoals woede of verdriet. Bij toelaten van deze emoties vindt heling en integratie plaats en wordt je meer vrij. De ander blijkt dan jou precies de goede spiegel te hebben voorgehouden.

5. Kies voor een langduriger verdiepingstraject

Veel mensen die bezig zijn met bewustzijn blijven hangen op het niveau van een coaching of workshop hier, een retreat daar. Zeker bij hardnekkige patronen maak je pas een echte doorbraak door je te committeren aan een langduriger traject, waarin je op congruente en integrale wijze narcisme (of andere patronen) kunt transformeren. Een liefde volle, veilige en ervaren holding kan je dan helpen om te durven los te laten en op je bek te gaan en bij een diepere emotie laag komen.

Kijk bij het maken van een verdiepingsstap naar een coach of opleiding die je écht kan bevrijden. Enkele criteria die je daarbij kunt meenemen in je keuze:

• Doorloopt de coach of opleiding alle leerstijlen van Kolb, waardoor het geleerde goed kan integreren en beklijven? Dus zowel cognitief, lichaamsgericht, ervaringsgericht als intuïtief?
• Biedt de coach of opleiding veel ruimte voor het inbrengen en onderzoeken van persoonlijke issues?
• Integreert de coach of opleiding kennis uit de Westerse psychologie en de wijsheid uit de Boeddhistische tradities?
• Brengen de coach of opleiding je de state of art bewustzijn bij, op zowel het niveau van individueel, relationeel en het systeem?
• Is de coach of teacher 100% gecommitteerd zijn aan jouw proces (en zien ze jou dus niet als iemand om geld mee te verdienen)
• Inspireert de coach of teacher jou door hun presence en meesterschap. Biedt hij of zij jou een veilige container en ervaar je congruentie, met weinig schaduw?

6. Je eigen biografie beter leren kennen en zien hoe patronen door worden gegeven

Bij je weg naar heelheid speelt je familiegeschiedenis een grote rol. Hier ben je gevormd. Dit ligt aan de basis van veel issues waar je tegenaan loopt. Omarm je verleden in plaats van je er tegen te verzetten of het te ontkennen. Want jij bent geworden wie je nu bent, door je verleden. Vaak spelen nog allerlei issues in je eigen familiegeschiedenis. Deze worden onbewust generatie op generatie doorgegeven.

Des te meer je lukt je verleden te gaan zien, doorvoelen en omarmen, des te meer accepteer je jezelf, met alles wat er is, inclusief de minder mooie en schaduwkanten. Dat is de weg naar heelheid en congruentie. Een onontbeerlijke stap voor iedereen die werkt met mensen en/of een verdiepend en verbonden leven wil leiden. Het uitschrijven van je eigen biografie helpt patronen en rode draden te gaan zien en je meer bewust te worden van de invloed van jouw gezin van herkomst op jouw vorming. Des te dieper je he aangaat met jezelf, des te vrijer je wordt. Je hebt dan de keuze anderen helemaal te accepteren in wie ze zijn geworden en hoeft je hart niet meer te sluiten voor hen.

7. Bewust en authentiek leven, zonder (narcistische) schaduw

Dankzij bewustzijnswerk kun je weer in je natuurlijke, authentieke stroom terecht komen. Meer aanwezig en verbonden zijn ooit tevoren. Steeds meer bewust worden van wie je werkelijk bent en welke patronen en gewoontes je daarvan afbrengen. Des te dieper je gaat en je jezelf meer heelt, des te meer minder afgescheiden je kijkt naar de realiteit. Dit is een oneindig proces, zoals een spiraal of lemniscaat.

Het is een weg die gaat voorbij het proberen dingen te fixen. Het is een manier van leven geworden. Levend vanuit deze diepte ben je autonoom én verbonden. Dan ben je meer één en in contact met alles. Je hebt je dan bevrijd van het in minderwaardigheid leven op de eerste verdieping, van je verstoorde zelfliefde en van de afwezige ruimte tot zelfreflectie.

Loskomen van narcistische relatie

Ik kom in mijn coachpraktijk ook vaak mensen tegen die zichzelf als slachtoffer zien van een narcist. Bijvoorbeeld door zichzelf te verloochenen en zich (onbewust) te laten manipuleren (zie ook H 5.3). Toch is in veel situaties de realiteit genuanceerder. Het komt bijvoorbeeld vaak voor dat ‘het slachtoffer’ zelf ook (onbewust) narcistische trekken vertoont. 

De sleutel voor heling en jezelf bevrijden is te herkennen en te doorvoelen welke rol je zelf speelt in de dynamiek met je zaken- of privépartner. Enerzijds als slachtoffer, bijvoorbeeld door je te laten manipuleren door niet te begrenzen en niet durven stappen te zetten. Maar ook als dader, want wie zegt dat jij niet net zo goed dingen hebt gedaan die de situatie in stand heeft gehouden of destructief heeft uitgepakt?

Vragen die wijzen op medeafhankelijkheid (2):

• Waarom ben je als betrokkene in werk of privé aangetrokken tot een narcist? 
• Waarom blijf je investeren in een relatie die destructief is? 
• Waarom zet je telkens de eerste stap om sorry te zeggen? 
• Waarom wil je zijn imago een nieuwe boost geven? 

Als een kind heb je geen keuze, maar als volwassene wel. Hoe je deze medeafhankelijkheid kunt doorbreken? Door het ongezonde narcistische gedrag van de ander te ontmaskeren en je bewust te worden hoe je jezelf verloochent en afwijst. Volgens het windrichtingenmodel van Ritz ga je uit contact of verbinding met jezelf doordat:

• de pijl naar binnen (jezelf de schuld geven) actief wordt
• of in de onderpositie gaat zitten door te ontkennen wat er werkelijk gaande is en wat dit met je doet. 

Ruthgeerts (2) reikt enkele steeds verdergaande omgangsregels aan om dit patroon te doorbreken. Deze sluiten aan op de rode draad in Integrale Coaching (5) en de Koans in Hollow Bones Mondo Zen (11):

1. minder reactief handelen: niet direct reageren
2. gronden: je lichaam voelen
3. je eigen kompas volgen: jouw ethiek als leidraad hanteren
4. zelfcompassie: jezelf niet meer afwijzen
5. voor jezelf kiezen: wat is dienend voor jou?
6. heling en integratie: contact maken met het oude gemis
7. begrenzen van jezelf: leren luisteren naar je lichaam
8. begrenzen naar de ander toe: in contact confronteren.

Iemand met narcisme zal niet snel het probleem bij zichzelf zoeken. Je bent pas in staat om het ongezonde samenspel te doorbreken als je je beseft dat je niet in staat bent de ander te veranderen als die daar niet zelf voor kiest. Dit hoeft overigens niet te betekenen dat je de  relatie verbreekt, je beseft enkel dat je voor je geluk niet afhankelijk bent van iemand anders. 

Zodra de medeafhankelijkheid doorbroken is, zijn er drie opties voor een verbeterde zelfzorg: veranderen, verdragen of vertrekken. Toch blijkt het vaak lastig deze stappen te zetten. Motieven zijn divers: angst voor eenzaamheid of verlies, het willen ontzien van de kinderen, het willen vermijden van schaamte of het overeind willen houden van een positief beeld. Een andere vaak voorkomende drijfveer is het jezelf overschatten: ik kan het wel verdragen, mij krijgen ze er niet onder.

Ruthgeerts (2): 

“Door het ontoelaatbare in stand te houden rek je niet alleen je eigen psychische pijngrens uit, maar werk je mee aan het overeind houden en versterken van het narcistisch samenspel. Het verbreken van de relatie kan dan nog de enige optie zijn om weer bij jezelf te kunnen komen en je niet te laten manipuleren of gijzelen.”

Tot slot reikt Ruthgeerts ook aan dat het een mythe is dat je de narcist moet vergeven om los te kunnen laten en verder te kunnen met je leven. Om te verzoenen moet je namelijk met z’n tweeën zijn. En eigenlijk dient vergeven niet zozeer over de narcist te gaan, maar meer over jezelf. Je vergeeft jezelf omdat je vanuit blindheid een slechte relatie verdroeg.

Geraadpleegde literatuur

1. Narcisme – Elementaire deeltjes. Frans Schalkwijk. Mei 2018
2. Geboeid door narcisme – mythe en masker. Diane Ruthgeerts. 2018
3. Narcisme – Psychoanalytische beschouwingen. W. Heuves en N.J. Nicolai (redactie). 2009
4. Schemagerichte therapie – Handboek voor therapeuten (te downloaden). Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko en Marjorie E. Weishaar. 2005
5. Moeten we nog volwassen worden? – Naar een nieuwe realiteit van leven (te downloaden). Marinet Ritz, Tijdschrift voor Coaching. Maart 2016
6. Narcisme in relaties – Loskomen uit het web van een narcistische partner. Alice Vlottes & Daan Wienke.
7. Narcisme te lijf. onbalans tussen denken en voelen bij het pathologisch narcisme; een neuro-psychosociale benadering. Piet van der Ploeg. 2014
8. Het gaslighteffect – Verborgen narcisme. Robin Stern. 2018
9. Het drama van het begaafde kind – een studie over het narcisme. Alice Miller. 1983
10. Stemming en Stoornis. Allen Frances en Michael B. First. 1999 
11. Mondo Zen – Ego Transformation Koans – Emotional Awareness Intervention Koans (te downloaden). Friends of Zen Hollow Bones Order. September 2019
12. Zelfcompassie. Kristin Neff. Mei 2011
13. Inleiding in de psychoanalytische psychotherapie. M. de Wolf. 2002
14. Herkennen van borderline en narcisme bij coachklanten. Opleiding Integrale Coaching, Shanta Baan. 2013
15. Mindsight. Daniel J. Siegel. 2010
16. Diverse blogs op De Katalysator en Online Brainspotting.